Budowa geologiczna
Geologicznie obszar Gminy Białobrzegi należy do niecki mazowieckiej, która na tym terenie wypełniona jest osadami trzeciorzędu. Na osady te składają się różnego rodzaju piaski, iły i żwiry. W pliocenie opisywany teren znajdował się na południowym skraju wielkiego jeziorzyska, które obejmowało swym zasięgiem prawie cały dzisiejszy obszar Niżu Polskiego. Tutaj także pra-Wisła usypywała stożek napływowy (iły, muły), wpadając do jeziorzyska. Na skutek wyniesienia terenu obszar znalazł się w strefie intensywnego niszczenia i po tych osadach pozostały tylko rozerwane, izolowane płaty. Podczwartorzędowa powierzchnia była lekko pochylona ku północy i rozcięta głęboką doliną pra-Wisły, która od ujścia Iłżanki kierowała się przez Zwoleń, okolice Stromca, Grójec na północ. W tym czasie istniała także Pilica. Rzeka ta w eoplejstocenie, czyli okresie bezpośrednio poprzedzającym plejstocen, zostawiła po sobie iły, mułki, piaski i żwiry rzeczne, których wychodnie znajdują się na zboczu doliny od Przybyszewa do Falęcic i przykryte są
osadami lodowcowymi. Największy wpływ na ukształtowanie powierzchni gminy miała działalność lądolodu skandynawskiego. Teren był dwukrotnie zlodowacony w czwartorzędzie (plejstocen). W wyniku zlodowacenia południowopolskiego (krakowskie, Mindel) - około 1,8 mln lat temu obszar ten został pokryty moreną denną tego zlodowacenia (gliny, piaski, żwiry). W interglacjale wielkim (mazowieckim), czyli ciepłym okresie między pierwszym a drugim zlodowaceniem, nasiliły się procesy erozyjne, które przyczyniły się do rozcięcia i prawie całkowitego usunięcia osadów zlodowacenia południowopolskiego, sięgając starszego podłoża skalnego. Niewielkie płaty glin zwałowych tego zlodowacenia ostały się zboczu Doliny Białobrzeskiej w rejonie Pacewa. Pod koniec interglacjału nastąpiła akumulacja i doliny wypełniły się materiałem.
Drugie zlodowacenie miało tu miejsce około 140 tys. lat temu – było to zlodowacenie środkowopolskie (Riss). W czasie zbliżania się lodowca na opisywanym obszarze istniało jeziorzysko dolnej Pilicy, które powstało na skutek zatamowania wód Wisły, Wieprza i Pilicy przez transgresję lądolodu. Wypełniło się ono iłami i mułami. Lodowiec w swym maksymalnym zasięgu tego glacjału dotarł do Gór Świętokrzyskich (glacistadiał Radomki), po drodze przykrywając osady jeziorzyska warstwą glin i żwirów. Po glacistadiale Radomki nastąpiła regresja czoła lodowca (interglacistadiał Pilicy), w którym lodowiec cofnął się około 150 km na północ. Nastąpiła silna erozja rozcinająca gliny zwałowe dolinami do 15-20 m głębokości. W tym czasie formuje się zapewne dolina Pierzchni, która w okolicy Suskiego Młynka, wcina się odsłaniając utwory trzeciorzędowe. Dla opisywanego obszaru duże znaczenie miał stadiał Warty, zlodowacenia środkowopolskiego. Czoło lądolodu zatrzymało się na północ od rzeki Pilicy (faza Nowego Miasta), która w tym czasie płynęła pradoliną odprowadzającą wody na wschód z topniejącego lodowca. Obszar gminy został więc pokryty materiałem lodowcowym zlodowacenia środkowopolskiego. Zauważa się jednak, iż na północ od Pilicy przeważają zdecydowanie gliny zwałowe, piaski i gliny wodno-lodowcowe oraz piaski, żwiry i głazy moren czołowych. Na południe od rzeki dominującym materiałem pozostawionym przez lodowiec są także gliny zwałowe, ale na tym obszarze dużą powierzchnię zajmują także piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski eoliczne w wydmach. Tutaj także mamy jedyną na tym obszarze wychodnię materiału starszego niż czwartorzęd – trzeciorzędowych mułków – na prawym zboczu doliny Pierzchni we wsi Suski Młynek (gmina Białobrzegi).
Dolinę Pilicy z kolei wypełniają utwory najmłodsze - holoceńskie namuły, torfy, mułki, piaski i żwiry rzeczne. Po ustąpieniu lodowca około 10 tys. lat temu (interglacjał eemski) do głosu dochodzą procesy stokowe. Efektem ich działania są suche doliny, pozostałości osuwisk, jak również obecnie obserwowany proces spełzywania na zboczach Doliny Białobrzeskiej. Procesy eoliczne doprowadziły do usypania licznych wydm parabolicznych na południe od Pilicy. Ich kształt świadczy o tym, że w tamtym okresie – tak jak i teraz – dominowały wiatry zachodnie. Zmiany w morfologii terenu powodowane są obecnie działalnością wód płynących (rzek), którym nieustannie towarzyszą procesy erozji i akumulacji. Do zmian rzeźby w ostatnim czasie przyczynia się także człowiek poprzez gospodarkę rolną, rozbudowę sieci dróg, infrastruktury, miast i wsi.
Ukształtowanie terenu
Dzisiejszy obraz ukształtowania terenu gminy Białobrzegi to wynik działalności lądolodu skandynawskiego, a także procesów stokowych, eolicznych oraz wody. Obszar gminy to teren nizinny, gdzie maksymalne wysokości nieco przekraczają 200 m n.p.m.
Fizyczno-geograficznie region należy do dwóch makroregionów – Wzniesień Południowo-mazowieckich i Niziny Środkowo-mazowieckiej. Pod tym względem cały obszar gminy możemy podzielić na trzy mezoregiony: Dolina Białobrzeska (północna część gmin Białobrzegi), Równina Radomska (południowe krańce gminy Białobrzegi) oraz Równina Kozienicka wschodnia i południowo-wschodnia część gminy).
Najwyżej wyniesiony punkt osiąga tutaj wysokość 159,6 m n.p.m. Teren ten charakteryzuje się pagórkowatą rzeźbą z
Wody powierzchniowe
Wody powierzchniowe występują przede wszystkim w postaci cieków, do których zaliczamy różnego rodzaju strugi, strumyki i rzeki. Wodami powierzchniowymi są także obszarowe obiekty hydrograficzne, czyli tzw. wody stojące, które zajmują zagłębienia terenu. Należą do nich jeziora naturalne, sztuczne, stawy, sadzawki, a także obszary bagienne. Na terenie gminy Białobrzegi wody powierzchniowe reprezentowane są przez rzeki i jeziora. Obszar gminy leży w dorzeczu rzeki Pilicy i rzeki Radomki. Rzeka Pilica na opisywanym terenie odgrywa pierwszoplanową rolę, jeśli chodzi o kształtowanie środowiska. Jest najbardziej dynamicznym elementem środowiska przyrodniczego tego terenu i największą atrakcją turystyczną. Pilica to najdłuższy lewy dopływ Wisły. Jej całkowita długość wynosi 342 km, a szerokość dochodzi miejscami do 100 m. Powierzchnia całego dorzecza wynosi 9250 km2, zaś średni roczny przepływ wody w Pilicy w Białobrzegach to około 30 m3/s. Pilicę cechuje śnieżno–deszczowy reżim zasilania z jednym w ciągu roku maksimum przypadającym na luty – marzec i jednym minimum w lipcu - sierpniu. W mroźne zimy Pilica zamarza na całej swojej szerokości, częściej jednak pokrywa lodowa występuje przy brzegach rzeki, nie tworząc zwartej powierzchni. Pilica stanowi północną granicę gminy.
W granicach gminy z południa na północ płynie Pierzchnia (Pierzchnianka), która stanowi prawy dopływ Pilicy. Jej całkowita długość wynosi 24 km, szerokość nie przekracza 4-5 m, zaś średni spadek to 2,37‰. Obszar źródliskowy tej rzeki znajduje się w okolicach wsi Ocieść na wysokości około 176 m n.p.m. w gminie Radzanów. Pierzchnianka uchodzi do Pilicy na północ od Białobrzegów na wysokości 114 m n.p.m. Prawym dopływem Pierzchni jest Liguszka, płynąca ze wschodu na zachód z Kamienia przez Suchą.
Do obszarowych obiektów hydrograficznych zaliczamy jeziora. Na terenie gminy Białobrzegi są to przede wszystkim starorzecza występujące w dolinie Pilicy. Występują one w okolicach Białobrzegów (jezioro wschodnie i zachodnie) oraz Brzeziec.
Klimat
Klimat opisywanego terenu jest typowy dla obszaru środkowej Polski. Obszar gminy leży w klimacie umiarkowanym przejściowym, gdzie zaznaczają się wpływy mas powietrza morskiego i kontynentalnego. Charakteryzuje się średnią roczną temperaturą 8,3oC, suma opadów zaś wynosi 537,7 mm rocznie. Maksymalne temperatury powietrza przypadają w miesiącach letnich: lipiec 18,4oC, sierpień 18,1oC. Minimalna temperatura występuje w grudniu –1,20C i styczniu –0,4oC. Liczba dni w roku z przymrozkami wynosi 100-118; liczba dni mroźnych od 30 do 50, bardzo mroźnych 2-3. Ostatnie przymrozki wiosenne występują około 15 i 30 kwietnia, a pierwsze jesienne przymrozki około 15 października. Pokrywa śnieżna średnio zalega w okresie od 16 XI do 26 III, zaś okres wegetacji rozpoczyna się około 1 kwietnia i kończy się około 1 listopada. Długość okresu wegetacyjnego wynosi więc ponad 200 dni w roku. Opady atmosferyczne w powiecie białobrzeskim pochodzą głównie z atlantyckich, wilgotnych mas powietrza (opady frontalne). Rozkład opadów posiada specyficzną cechę, tj. zdecydowanie większe opady w lipcu i wrześniu niż w sierpniu. Suma opadów rocznych wynosi 537,7 mm. Wynika to z położeniapowiatu w cieniu opadowym Wysoczyzny Rawskiej, gdzie opady są zatrzymywane przez wyniosłości terenu (opady orograficzne). Największe sumy opadów atmosferycznych przypadają na lipiec (69,7 mm), czerwiec (69 mm) (opady konwekcyjne) oraz wrzesień (65,1 mm). Minimum opadowe występuje w miesiącach zimowych, styczniu 18,2 mm, lutym 23,8 mm i grudniu 27,8 mm. W ostatnich latach obserwuje się znaczne obniżenie rocznych sum opadów atmosferycznych na całym obszarze powiatu białobrzeskiego. Na opisywanym terenie najwyższe wskaźniki wilgotności względnej zaznaczają się w zimie i często przekraczają 85%, a nawet 90% (grudzień 91%, listopad i styczeń 88%). Najniższe wskaźniki wilgotność względna osiąga w maju i czerwcu - odpowiednio 73% i 76%. Największe zachmurzenie występuje w grudniu, najmniejsze w sierpniu i wrześniu. Średnio dni pochmurnych jest około 140. W lecie nasłonecznienie wynosi 9,0-9,5 godzin, w zimie 2,0-3,0 godziny. Na opisywanym obszarze dominują wiatry z sektora zachodniego. Kierunek zachodni występuje w 10,7% przypadków w roku, północno-zachodni 10,3%,
a południowo-zachodni 14,5%. Pozostałe kierunki wiatrów występują rzadziej. Bardzo charakterystyczny jest fakt, że największe prędkości wiatrów występują przy wiatrach z kierunków południowy-zachód, zachód i północny-zachód. Wiatry o prędkościach 10 m/s i większych pojawiają się głównie w miesiącach zimowych, zaś latem wiatry o takiej sile towarzyszą zazwyczaj burzom. Cisze stanowią bardzo duży odsetek, bo około 28,3% przypadków. Na uwagę zasługuje także obserwowane zróżnicowanie mikroklimatyczne na obszarze gminy. Głęboko wcięta Dolina Białobrzeska jest miejscem występowania częstych inwersji temperatur, czyli spływów zimnego powietrza do doliny z wyżej położonych obszarów. Inwersje tego typu mają częściej miejsce w ciepłych okresach roku w godzinach wieczornych i nocnych. Po dosyć ciepłych dniach zalegające w dolinie ciepłe powietrze wypierane jest przez zimne, spływające ze stoków w dół. W ten sposób na dnie doliny zalegają masy zimnego powietrza, a ciepłe powietrze wyparte ku górze stagnuje na wyżej położonych terenach. Często efektem takiej sytuacji są niskie mgły inwersyjne, pojawiające się w godzinach wieczornych w obniżeniach terenu. Tego typu zjawiska obserwuje się w dolinie Pilicy, Pierzchni. Na obszarach dolinnych i terenach bezpośrednio do nich przylegających, częściej niż gdzie indziej, występują mgły poranne związane z obecnością obszarów wodnych i silnie nawilgoconych gleb.
Roślinność
Według geobotanicznego podziału Polski obszar gminy Białobrzegi leży w granicach dwóch poddziałów: Pasa Wielkich Dolin i Pasa Wyżyn Środkowych należących do działu bałtyckiego. Dział ten pozostaje pod wyraźnym wpływem klimatu oceanicznego i zawiera znaczną ilość gatunków roślin występujących na zachodzie Europy. Opisywany teren pod względem florystycznym leży w Krainie Mazowieckiej. Lasy gminy Białobrzegi należą do Puszczy Stromieckiej. Dolina Pilicy jest obszarem, który w przeszłości porastały zwarte kompleksy łęgów wiązowo-topolowych i wiązowo-jesionowych. Na skutek działań człowieka lasy te zamieniono przede wszystkim na łąki, które w tym wypadku stały się zbiorowiskami wtórnymi. Wszystkie zbiorowiska roślinne występujące na dnie doliny mają związek z podmokłością terenu, z rzeką Pilicą. W korycie rzeki, tam gdzie prąd
słabnie, i na ławicach oprócz piasku osadza się nieco mułu. Spotykamy tam zespół cibory brunatnej i namulnika brzegowego. Rozwija się on od lipca, a pełnię rozwoju osiąga w sierpniu i na początku września. Składa się z takich gatunków roślin jak: sit dwudzielny, namulnik brzegowy, szarotka błotna, łyszczec polny i siewki wierzby. Na bardziej ustabilizowanych i wyższych brzegach Pilicy występują wikliny nadrzeczne. Spotykamy je na młodych tarasach rzecznych. Rosną one najbliżej wody, są odporne na częste zalewy i działanie kry w czasie roztopów. Tworzą wstępne stadium
opanowania siedlisk aluwialnych. Dominują tutaj gatunki krzewiastych wierzb. Dalej od brzegów rzeki, w wielu miejscach na całej szerokości doliny rozpościerają się łąki porastające niezabagnione siedliska. Dominującymi gatunkami są tutaj: krwawnik pospolity, kłosówka wełniasta, szczaw i inne. W wilgotnych okresach roku (koniec zimy, przedwiośnie) łąki te bywają zalane wodą. Charakterystyczne rośliny to śmiałek darniowy, przytulina, sit skupiony. W licznych starorzeczach występują zespoły bagienne (szuwary) – zespół trzcin i oczeretów. Starorzecza mające stok ławicy przybrzeżnej o dużym spadku i dość stromy brzeg, odznaczają się wąskim pasem roślinności szuwarowej. Występuje on w starorzeczu przy głębokości wody od 50 cm do 1 m na gruncie szlamistym. Gatunkami charakterystycznymi dla zespołu są: pałka szerokolistna, oczeret jeziorny, szczaw lancetowaty, jeżogłówka gałęzista, trzcina pospolita. W tych samych starorzeczach (wodach stojących) na miejscach płytszych rozwijają się zespoły wysokich turzyc – turzycowiska bagienne. Zajmują one zazwyczaj najbardziej przybrzeżny pas wokół starorzeczy, na zewnątrz od pasa trzcin i oczeretów. Starorzecza często zamieniają się na torfowiska niskie rzeczno-jeziorne. Zespoły te występują w dolinie Pilicy i są charakterystyczne dla starorzeczy niedostępnych dla człowieka. Zachowały się na wschód od Białobrzegów. W starych starorzeczach Pilicy wypełnionych już materiałem, występują zarośla łozowe. Powstają zwykle przez zarastanie szuwarów i podmokłych łąk, mogą się one również rozwinąć po wycięciu lasów olszowych. Łoziny spotykamy na wschód
od Białobrzegów w niewielkich płatach. Kolejna formacja roślinna to olsy. Pozostałe drzewostany dębowe lub mieszane, właściwe temu zespołowi, zostały w wielu przypadkach przekształcony w sztuczne bory sosnowe, w których jednak, dzięki obecnym tendencjom w hodowli lasu, rozwija się z powrotem podszyt z gatunków liściastych. Skład gatunkowy drzew to: dąb, brzoza, osika, lipa, a niekiedy i buk. Z drzew iglastych – sosna. Warstwa krzewów rozwija się dość obficie, tworzy ją m. in. leszczyna. W podłożu mamy gliny piaszczyste lub bardziej zasobne piaski (gleby płowe, gleby bielicowe). Lasy tego typu rosną na południe od Białobrzegów, w okolicach Suchej. Na obszarach piaszczystych tarasów, a przede wszystkim na piaskach wydmowych okolic Mikówki i Białobrzegów
spotykamy zespoły wydm śródlądowych. Gatunkiem pionierskim, zasiedlającym nagie piaski śródlądowe, jest najczęściej szczotlicha siwa, która tworzy luźne murawy inicjalne. Trawa ta rozwija bardzo bogaty system korzeniowy, sięgający do głębokości 50-60 cm. Innymi gatunkami charakterystycznymi dla tego zespołu są drobne roślinki jednoroczne, kwitnące wtedy, kiedy panuje tu jeszcze dostatecznie wysoka wilgotność gleby, tj. wiosną lub wczesnym latem. Należy do nich np. sporek. Częściej spotyka się to zbiorowisko w innym kształcie, gdy powoli wkracza na piasek sosna. W powiecie białobrzeskim mamy do czynienia z eksploatacją pisków wydmowych. Świeży bór sosnowy, złożony przede wszystkim z sosny, która ma smukłe pnie i wysoko osadzone korony, zajmuje na opisywanym terenie stosunkowo duży obszar na glebach bielicowych i bielicach. Podszyt w tym borze rozwija się skąpo. Często jednak
podszyt bywa bujny, złożony z drzew i krzewów liściastych, wtedy płat stoi już często na przejściu do boru mieszanego. W runie najczęściej panuje borówka czarna.
Świat zwierząt
Świat zwierząt gminy bardzo zubożony, zachował jednak wiele cech niezmiennych dzięki stosunkowo
niewielkim zmianom środowiska przyrodniczego, przede wszystkim lasów i podmokłych terenów doliny Pilicy i Pierzchni.
W gminie Białobrzegi z leśnych ssaków kopytnych spotykamy: jelenie, sarny i daniele, które zostały wprowadzone na te tereny w 1953 roku na skutek akcji Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Spotykany jest tutaj łoś przychodzący z Puszczy Stromieckiej. Dziki, podobnie jak lisy, są tu bardzo pospolite. W lasach spotykamy także: kuny, borsuki, jenoty, zające, łasice (polujące na myszy, ryjówki i niektóre ptaki), wiewiórki, jeże oraz bardzo liczne na polnych i leśnych łąkach krety. W starorzeczach Pilicy na wschód od Brzeziec, na Pierzchni i innych mniejszych ciekach zadomowiły się bobry. W ostatnim czasie lasy Puszczy Stromieckiej zasiedliły wilki.
Dolina Pilicy na całej swej długości stanowi niezwykle cenną ostoję ptactwa. Występuje tu około 120 gatunków ptaków, z tego 56 gatunków ptaków wodno-błotnych to ptaki lęgowe. Gniazduje tu m. in. perkozek, perkoz, bąk, bocian czarny, bocian biały, cyranka, błotniak stawowy, wodnik, sieweczka obrożna, derkacz, żuraw, brodziec piskliwy, rybitwa zwyczajna i białoczelna, rybitwa czarna, strumieniówka, dziwonia. W dolinach rzecznych żyją wijące misterne, wiszące gniazda remizy oraz gnieżdżące się w głębokich norach, przepięknie ubarwione zimorodki. Licznie reprezentowane są bażantowate - przez bażanta, kuropatwę i przepiórkę. Z ptaków drapieżnych gniazdują tutaj oprócz wyżej wymienionych także trzmielojady, jastrzębie, myszołowy, krogulce, kanie, a nawet cietrzewie, widywany jest orzeł bielik. Obserwuje się także kruka, sowę oraz najmniejszego z polskich ptaków - mysikrólika. W okresie wędrówek na Pilicy i na jej obrzeżach zatrzymuje się wiele gatunków ptaków, zwłaszcza z rzędu blaszkodziobych (m. in. gęś zbożowa, gęgawa, gęś białoczelna świstun, rożeniec, płaskonos, tracz nurogęś) i siewkowców (np. siewka złota, biegus malutki, biegus mały, batalion, kwokacz).
Wiele z wymienionych tu gatunków ptaków przebywa z dala od człowieka, lecz szczególnie w okresie mroźnych, śnieżnych zim niektóre z nich widywane są w pobliżu osad. Brak pokarmu w naturalnym środowisku zmusza je do szukania go wokół człowieka.
W gminie nie brakuje także gatunków bardzo pospolitych i licznie występujących w całym kraju. Należą do nich: pliszka, gil, dudek, wilga, dzięcioł, wróbel (coraz rzadszy), sikora modra i bogatka, szpak, wrona czarna i siwa, gawron, sroka, sójka, kawka, skowronek, jaskółka, brzegówka, kukułka, pliszka siwa.
Niższe kręgowce reprezentowane są przez większość krajowych gatunków: bardzo liczne zaskrońce, gniewosze, padalce, jaszczurki – zwinka i żyworódka. Coraz częściej widywana jest żmija zygzakowata. Spotyka się także wszystkie nizinne gatunki płazów, na czele z bardzo licznymi i głośnymi w czasie godów ropuchami. Często spotykane są dwa gatunki chronionych motyli – mieniak tęczowiec i paź królowej, a na wiekowych drzewach występuje okazały chroniony chrząszcz pachnica.
Wody Pilicy są siedliskiem licznych gatunków ryb: szczupaków, leszczy, sandaczy, okoni, płoci, a nawet sumów. Spotykamy także karasie, świnki czy cierniki. Pojawiły się w jeziorach również jesiotry, amury, a nawet tołpygi. W Pilicy występują raki. Bogactwo ryb sprawia, że Pilica to prawdziwy raj dla wędkarzy.
Adam Bolek
